Réttur barna – skyldur foreldra

Ingibjörg Rafnar svarar grein Stefáns Guðmundssonar um störf umboðsmanns barna: “Samvistaslit foreldra eru börnum mjög erfið og oft áfall og foreldrum ber skylda til að gera þeim þá breytingu eins bærilega og unnt er.”

HINN 9. desember sl. birtist í Morgunblaðinu grein eftir Stefán Guðmundsson, stjórnarmann í Félagi ábyrgra feðra, og víkur hann þar í annað sinn að störfum umboðsmanns barna. Í grein minni sem birtist hinn 28. nóvember var gerð grein fyrir því hvert hlutverk umboðsmanns barna er í forsjár- og umgengnismálum. Ég ætla ekki að endurtaka það sem þar kom fram né það sem þar sagði um fund minn með þremur stjórnarmönnum í FÁF í mars sl. Ég læt duga að árétta að þeir voru ekki tilbúnir til að ræða málin á öðrum forsendum en sínum eigin. Það er of langt mál fyrir stutta blaðagrein að rekja skoðanaskipti okkar. En það er rangt hjá Stefáni að þær tillögur þeirra sem ég var ekki reiðubúin að taka undir í einu og öllu hafi síðan verið meginmálið í tillögum þeim sem fram komu í lokaskýrslu svokallaðrar forsjárnefndar.
Í grein sinni leggur Stefán fyrir mig níu spurningar og biður um stutt og hnitmiðuð svör. Spurningarnar sjálfar eru hins vegar flestar margþættar og sumar geta gefið tilefni til langrar umfjöllunar. Ég ætla því aðeins að fjalla í einni heild um þau efnisatriði sem spurningarnar gefa tilefni til.

Börn eiga rétt á forsjá og umönnun beggja foreldra sinna hvort sem þeir búa samvistum eða ekki. Sem betur fer bera foreldrar oftast gæfu til þess að komast að samkomulagi um hvernig þessu verði best fyrir komið þegar þeir slíta samvistum. En því er ekki alltaf að heilsa.

Í samskiptum barna og foreldra er staðan sú að börnin eiga réttinn en foreldrarnir bera skyldurnar. Ef hagsmunir barns og foreldris rekast á verða hagsmunir foreldrisins að víkja. Foreldrar eiga sinn rétt en hann beinist þá fyrst og fremst að hinu foreldrinu eða stjórnvöldum. Íslensk löggjöf og þeir alþjóðlegu samningar sem Ísland hefur fullgilt á sviði mannréttinda byggjast á þessum grundvallarsjónarmiðum.

Það er tvímælalaust mikilvægast fyrir börn að sem mest sátt ríki um málefni þeirra við og eftir skilnað foreldra og að þau fái að njóta samvista við báða foreldra sína í sem ríkustum mæli. Fyrirkomulag samvista barns og foreldra verður ávallt að byggjast á því sem barninu er fyrir bestu í hverju einstöku tilviki. Sjónarmið um jafnrétti á milli foreldra mega ekki ráða för ef það stríðir gegn þörfum barns fyrir öryggi og stöðugleika. Í einhverjum tilvikum kann að henta barni að vera nær til jafns hjá foreldrum komist þau að samkomulagi um slíkt en ég tel óraunhæft að setja um það ákvæði í lög enda hefur það hvergi verið gert á Norðurlöndum. Það er ekki rétt sem skilja má af grein Stefáns að forsjárnefnd hafi gert tillögu um breytingu á barnalögum í þá veru.

Nýlega lagði dómsmálaráðherra fram frumvarp á Alþingi um að foreldrar fari áfram með sameiginlega forsjá barns við skilnað og sambúðarslit nema annað sé ákveðið, þ.e. með samningi foreldra eða dómi. Foreldrar þurfa að komast að samkomulagi um hjá hvoru þeirra barnið eigi lögheimili. Í umsögn minni til allsherjarnefndar Alþingis er tekið undir þessa tillögu en bent á nokkur atriði sem huga þarf að samhliða slíkri breytingu.

Þótt barn eigi lögheimili hjá öðru foreldri sínu og þar með að jafnaði fasta búsetu eins og segir í barnalögum, þá er barnið auðvitað jafnframt heimilismaður hjá hinu foreldrinu þegar það dvelur hjá viðkomandi.

Samvistaslit foreldra eru börnum mjög erfið og oft áfall og foreldrum ber skylda til að gera þeim þá breytingu eins bærilega og unnt er. Að eiga barn felur í sér skuldbindingu til langs tíma og þótt foreldrar geti ekki búið saman verða þeir að geta átt góða samvinnu um málefni barna sinna. Því miður tekst ekki alltaf að leysa mál í sátt og þá þurfa stjórnvöld og dómstólar að kveða uppúr um ágreining aðila. Samkvæmt barnalögum ber að hraða meðferð síkra mála. Ákvæði barnalaga um umgengni og úrræði til að knýja hana fram eru samskonar hér og á hinum Norðurlöndunum. Það á einnig við um þær viðmiðunar- og verklagsreglur sem gilda um hvernig umgengni skuli háttað. Það atriði sem helst hefur sætt gagnrýni hér er málshraðinn en fyrrnefndu frumvarpi dómsmálaráðherra er m.a. ætlað að bæta þar úr.

Við endurskoðun barnalaga 2003 fjallaði sifjalaganefnd m.a. um hvort veita ætti dómstólum heimild til að kveða á um sameiginlega forsjá með dómi gegn vilja foreldra. Nefndin taldi ekki rétt að leggja það til. Ég tel rétt að fara varlega í þessu efni, slíka breytingu eigi ekki að gera nema að vel athuguðu máli. Danir hafa ekki talið rétt að stíga þetta skref. Á hinum Norðurlöndunum hefur slík heimild hins vegar verið í lögum. Í Svíþjóð hefur reynslan verið á þann veg að umboðsmaður barna þar í landi hefur vakið máls á því að gengið hafi verið of langt í því að dæma sameiginlega forsjá. Í skýrslu nefndar sem unnið hefur að endurskoðun sænskra laga og lögð var fram sl. vor kemur fram að hún telur að sameiginleg forsjá sé í flestum tilvikum barni fyrir bestu en grundvallarforsenda hennar sé að foreldrar geti unnið saman um málefni barns og sýnt hvort öðru virðingu. Sameiginleg forsjá fari í bága við hagsmuni barns þegar samstarfserfiðleikar eru fyrir hendi milli foreldra. Í nýju frumvarpi er því lagt til að þrengja heimildir dómstóla þannig að þeir geti því aðeins dæmt sameiginlega forsjá ef líkur eru til þess að foreldrar geti unnið saman um málefni barnsins.

Ég tel mun brýnna að koma á lögbundinni sáttameðferð fyrir dómstólum eins og nágrannaþjóðirnar hafa gert. Sáttaumleitan hjá sýslumönnum var tekin upp árið 2001 og hefur gefist mjög vel. Engum vafa er undirorpið að niðurstaða sem fæst með samkomulagi aðila er vænlegust til árangurs og í mestu samræmi við hagsmuni og þarfir þeirra barna sem í hlut eiga.

Ingibjörg Rafnar
Höfundur er umboðsmaður barna.
Fimmtudaginn 22. desember, 2005 – Aðsent efni